Bursa ve Cumalıkızık: Osmanlı İmparatorluğunun Doğuşu

2014 yılındaki Dünya Miras Komitesi’nin 38. dönem toplantısında kültürel kategoride UNESCO Dünya Miras Listesi’ne alınan ‘Bursa ve Cumalıkızık: Osmanlı İmparatorluğunun Doğuşu’ Dünya Miras Alanı, Bursa şehrindeki 6 varlığı kapsamaktadır. Bunlar Orhangazi Külliyesi ve çevresini içine alan Hanlar Bölgesi, Hüdavendigar (I. Murad) Külliyesi, Yıldırım (I. Bayezid) Külliyesi, Yeşil (I. Mehmed) Külliye, Muradiye (II. Murad) Külliyesi ve Cumalıkızık köyüdür.

MÖ 200 yıllarından itibaren yerleşim alanı olan bölge 14. yüzyıl başlarında Osmanlı İmparatorluğu’nun kuran kentsel ve kırsal bir sistemin yaratılışını göstermektedir. Roma ve Bizans dönemlerinden sonra Osmanlıların ilk başkenti olan Bursa’da Osmanlı döneminde yapılmış olan 127 cami, 45 türbe, 34 medrese, 25 han, 37 hamam ve 14 imarethane bulunmaktadır. Bursa yakınlarındaki Cumalıkızık köyü Uludağ’ın kuzey eteğinde bulunmaktadır. Osmanlıların Bursa’yı fethinden önce lojistik destek sağlaması amacıyla kurulmuş olan Cumalıkızık hem tarihi dokusunu hem de geleneksel yaşam biçimini günümüze kadar korumuştur.

Cumalıkızık köyü

İlk dönem Osmanlı mimari tarzını yansıtan özgün evleri, orta kısımları yağışlı günlerde suyun akıp gitmesi için çukur bir kanal haline getirilmiş yassı taş döşeli sokakları ve anıtsal yapıları ile adeta bir açık hava müzesidir Cumalıkızık köyü. Kızık 24 Oğuz boyundan biridir ve bu Uludağ’ın etekleri ile vadiler arasında kalan köylere kızık adı verilmiştir. Kızık köylerinden Cumalıkızık, Hamamlıkızık, Derekızık, Değirmenlikızık ve Fidyekızık bugüne kadar gelebilmiş ancak bunlar arasında yalnızca Cumalıkızık özgün mimari ve geleneksel dokusunu koruyabilmiştir.

Bir vakıf köyü olan Cumalıkızık’ta bulunan 270 civarındaki evin yüzde 60’ı halen faal biçimde yerleşim alanı olarak kullanılmaktadır. Köydeki yapıların anıtsal yapı kabul edilen cami ve hamam dahil 133 adeti tescillidir. Taş zeminli sokakların ortasında yer alan eğimli kanallar hem saçaklardan gelen yağmur suyunu uzaklaştırmak hem köyün yukarısında yer alan kaynak suyunun dağıtımında kullanılmaktadır.

Hanlar Bölgesi

Bursa’nın fethi sonrası, bölge siyasi olduğu kadar ticari olarak da hızla gelişmiş ve önemli bir ticaret merkezi konumuna gelmiştir. Bu nedenle ticaret yapan tacirlerin gece konaklamaları ve dinlenmeleri için kentte pek çok han yapılmıştır. Erken Osmanlı döneminde yapılan yaklaşık 700 yıllık geçmişiyle Hanlar Bölgesi, Bursa’da çarşı yapısının nasıl oluştuğunu gösteren önemli bir bileşendir.Bu bölgede yer alan hanlar: Koza Han, Fidan Han, Pirinç Han, İpek Han, Emir Han, Geyve Han, Galle Han, Çukur (Kütahya) Han, Kapan Han ve Tuz Han’dır. 17. ve 18. yüzyıllarda yaşanan duraklama döneminde bakımsız kalan hanlar 19. yüzyıl itibari ile kültürel miras olarak değer görmeye başlamıştır.

Hüdavendigar (I. Murad) Külliyesi

1363-1366 yıllarında yapılan Hüdavendigar Külliyesi, Osmanlı İmparatorluğu padişahı I. Murad Hüdavendigar tarafından yaptırılmıştır. I. Murad Külliyesi olarak da anılan Hüdavendigar Külliyesi Bursa’nın batı bölgesinde, Bursa Ovası’na bakan tepede, I. Murad ve Hamam caddeleri arasında yer almaktadır.

Cami, medrese, imaret, çeşme, hamam ve türbeden oluşan Hüdavendigar Külliyesi’nde yer alan abdesthanenin önünde ise iki adet anıtsal özellikte çınar ağacı bulunmaktadır.

Yıldırım (I. Bayezid) Külliyesi

Bursa’nın en görkemli anıtlarından olan Yıldırım Külliyesi, Yıldırım Bayezid tarafından 1390’lı yıllarda aynı adı taşıyan tepeye yaptırılmıştır.

Yıldırım Külliyesi, Osmanlı’da yapılan bütünsel mimari üsluba sahip ilk yapıdır. Bu yapısal özelliği ile de Osmanlı’nın beylik olmaktan çıkıp bir devlete dönüştüğünün göstergesi sayılabilir. Yıldırım Külliyesi, cami, medrese, imaret, darüşşifa, ahır, mutfak, hamam ve sonradan ilave edilen türbeden oluşmaktadır. Günümüze ise cami, hamam, medrese, darüşşifa ve türbe kalmıştır.

Yıldırım Külliyesi’nin ortasında yer almaktadır. 14. üncü yüzyılda yapılan cami, ‘Bursa Kemeri’nin ilk kullanıldığı yapıdır. Ters T planlı camilerin en özgünü olan Yıldırım Cami kesme taş cepheleri ile de dikkat çekici bir yapıdır.

Yıldırım Medresesi

20 odaya sahip Yıldırım Medresesi, Osmanlı mimarisinde yapılan önü kapalı ilk medrese olması ile Osmanlı medreseleri arasında önemli bir yere sahiptir. Bahçesinde mermer bir şadırvan da bulunan yapı günümüzde dispanser olarak hizmet vermektedir.

Yıldırım Darüşşifası

Yıldırım Külliyesi’nin bir parçası olan darüşşifa Osmanlı devletinin ilk hastanesi olarak kabul edilir. Günümüzde de göz hastanesi olarak kullanılmaktadır.

Yıldırım Bayezid Türbesi

Yıldırım Bayezid’in ölümünden sonra 1406 yılında Yıldırım Bayezid’in oğlu Emir Süleyman tarafından yaptırılmıştır. Önünde revakı bulunan türbe, Osmanlı mimarisindeki revaklı türbelere öncülük etmiştir. Türbenin içinde Yıldırım Bayezid’in sandukası vardır, türbe dışında ise oğlu İsa Çelebi’nin sandukası yer almaktadır.

Yeşil (I. Mehmed) Külliye

I. Mehmed Külliyesi, içindeki türbenin turkuaz renkli İznik çinileri nedeniyle Yeşil Külliye olarak anılmaktadır. Türbeye de aynı şekilde Yeşil Türbe denilmektedir. Mehmed Çelebi, kendi adına yaptırdığı külliyenin içinde yer alan türbeye gömülmüştür. Külliye türbe, hamam, medrese ve imaretten oluşmaktadır. Çelebi Sultan Mehmed’in Yıldırım Külliyesi ile Bursa şehir merkezi arasına ve ovaya hâkim bir noktaya inşa ettirdiği Yeşil Külliye, Timur sonrası harap bir hale gelen Bursa şehrine hayat vermiştir. Bundan sonra Osmanlı Devleti’nin mimari, kültürel ve sosyal anlamda gelişimi ivme kazanmıştır. Bu külliyenin diğerlerinden yapısal olarak farklılığı yapıların serbest olarak yerleştirilmesinde yatmaktadır.

Külliyenin yapımına 1413 yılında başlanmış ve 1419 yılında tamamlanmıştır. Çini ve mermerler Tebrizli ustaların eseridir. Günümüzde, Bursa şehrinin bu bölgesi de külliyeden dolayı Yeşil olarak anılmaktadır.

Muradiye (II. Murad) Külliyesi

Sultan II. Murad tarafından yaptırılan Muradiye Külliyesi’nin inşası Haziran 1425 tarihinde başlamış ve Kasım 1426 tarihinde tamamlanmıştır. Külliye içinde cami, medrese, imaret, hamam, dışında II. Murad ve yakınlarına ait mezarların bulunduğu türbeler yar almaktadır. Külliyedeki türbeler, külliyenin geniş bahçesi içine inşa edilmişlerdir. Muradiye Külliyesi, Osmanlı sultanları tarafından yaptırılan son külliyedir. Günümüzde külliyenin yer aldığı Bursa semti de Muradiye ismini taşımaktadır.

Muradiye Camii

II. Murad Camii, zaviyeli plan tipindeki camiler içinde en yalın mimariye sahip camidir. Yalın mimarisi yanında dış cephesindeki taş ve tuğla işçiliği, iç mekanlarında ise renkli sırlar, ve çeşitli motiflerle bezeli etkileyici çinileri ile sanat tarihi açısından önemli bir yapıdır.

II. Murad Türbesi

II. Murad türbesi Muradiye Külliyesi’nin merkezinde yer almaktadır. Kare şeklinde inşa edilen türbenin II. Murad’ın mezarının bulunduğu alanın kubbesi özellikle açık bırakılmış ve böylece yağmur suyunun mezara ulaşması sağlanmıştır. Bursa’da gömülen son Osmanlı hükümdarı olan Sultan II. Murad, Osmanlı tarihinde sultanlıktan kendi isteği ile ayrılan tek Osmanlı padişahıdır.

Muradiye Türbeleri

Külliyede, Osmanlı hanedan üyelerinin mezarlarının yer aldığı 12 türbe bulunmaktadır. Külliyenin bahçesinde yer alan türbeler, Bursa’nın Osmanlı türbeler şehri olarak anılmasında büyük bir paya sahiptirler. Türbeler, Fatih Sultan Mehmed’den itibaren 100 yılı aşkın bir dönem içinde yaptırılmışlardır. Muradiye Türbesi dışındaki türbeler: Hüma Hatun (Hatuniye) Türbesi, Şehzade Alaaddin Türbesi, Şehzade Ahmed Türbesi, Şehzade Mustafa Türbesi, Şirin Hatun Türbesi, Gülruh Hatun Türbesi, Ebe Hatun (Fatih Sultan Mehmed’in ebesi), Şehzade Mehmed Türbesi, Mükrime Hatun Türbesi, Gülşah Hatun Türbesi, Saraylılar (Cariyeler) Türbesi

II. Murad Medresesi

Bursa’nın en güzel medreselerinden biri olan Muradiye Medresesi, Bursa’da inşa edilen son selâtin medresesidir. Osmanlı Devleti’nin altıncı padişahı II. Murad tarafından yaptırılmıştır. Büyük bir dershanesi ve öğrencilerin kalabileceği büyüklükte 14 odası bulunan medresenin ayrıca bir de kütüphanesi vardır. 1951 yılında restore edilerek uzun süre ‘Verem Savaş Dispanseri’ olarak kullanılan medrese, 2005 yılı itibariyle ‘Döne Ocak Kanser Erken Tanı Merkezi’ olarak kullanılmaktadır. Medresenin içinde bir de sağlık müzesi bulunmaktadır.